Oświadczenie woli, jakkolwiek co do zasady uzależnione od woli osoby je składającej, może być przedmiotem obowiązku prawnego. Prawnomaterialnym źródłem przymusowej realizacji tego obowiązku jest art. 64 k.c., zgodnie z treścią którego „prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie”. Normatywna treść tegoż przepisu przejawia się w ustanowieniu fikcji prawnej, w myśl której orzeczenie Sądu, oparte na normie art. 64 k.c. jest równoznaczne z przyjęciem, iż dana osoba oświadczenie woli o treści określonej w tym orzeczeniu faktycznie złożyła.
Najbardziej powszechnym przykładem zastosowania cytowanego wyżej przepisu w praktyce jest roszczenie o zobowiązanie konkretnej osoby do złożenia oświadczenia woli przenoszącego własność bądź użytkowanie wieczyste nieruchomości na drugą osobę w wykonaniu zobowiązania, wynikającego z wcześniej zawartej pomiędzy stronami przedwstępnej umowy sprzedaży, które dochodzone jest na drodze sądowej.
Analiza treści art. 64 k.c. prowadzi do wniosku, iż oświadczenie sądu zastępuje oświadczenie woli w tym sensie, że wywołuje te same skutki, które wywoływałoby oświadczenie zobowiązanego (E. Gniewek, Kodeks cywilny, Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 152).
W sytuacji, w której oświadczenie woli zobowiązanego ma być jedynie elementem umowy, dojście tej umowy do skutku uzależnione jest od złożenia we właściwej formie oświadczenia drugiej strony. Jednakże od powyższej reguły orzecznictwo przyjmuje poważny wyłom, jeżeli chodzi o uwzględnienie żądania zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej. Jak wskazał bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 września 2002 roku w sprawie sygn. akt II CKN 930/00 „Jeżeli zatem oświadczenie takie ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy. Od tej zasady występują jednak istotne wyjątki odnoszące się do zawarcia umowy przyrzeczonej (art. 390 § 2 k.c.) oraz sytuacji, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem pozwu. W takich przypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.”
Zastępcza funkcja wyroku, opartego na podstawie art. 64 k.c., realizuje się ex lege w chwili jego uprawomocnienia, tym samym nie jest konieczne składanie dodatkowych oświadczeń woli w formie aktu notarialnego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 05 września 2002 roku, II CKN 1035/00, LEX nr 75263). Ze względu na powyższe zbędnym jest przymusowe wykonanie takiego orzeczenia, zgodnie z dyspozycją art. 1047 §1 k.p.c., pozostającego w ścisłej korelacji z art. 64 k.c. (A. Jakubecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Praktyczny komentarz, Zakamycze, 2005, wyd. II.). Powszechnie przyjmuje się, iż w przypadku braku powyższej normy wierzyciel, dla osiągnięcia skutku wyroku, byłyby zmuszony do wszczęcia egzekucji wykonania czynności, której inna osoba za dłużnika nie może wykonać, a której wykonanie zależy wyłącznie od jego woli (K. Piasecki (red), Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz, Tom II, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 1202)
Istotny wyjątek w zakresie chwili powstania skutku orzeczenia Sądu, stwierdzającego obowiązek osoby złożenia oświadczenia woli związany jest z art. 1047 §2 k.c. i dotyczy zobowiązań wzajemnych. W sytuacji, w której złożenie oświadczenia woli jest uzależnione od świadczenia wzajemnego wierzyciela, skutek wymieniony w paragrafie poprzedzającym powstaje dopiero z chwilą prawomocnego nadania orzeczeniu klauzuli wykonalności. Tym samym, mając na uwadze treść art. 786 §1 k.p.c. Sąd może nadać klauzulę wykonalności takiemu wyrokowi dopiero po wykazaniu przez wierzyciela dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym, że spełnił on świadczenie wzajemne na rzecz dłużnika (w szczególności zapłacił cenę sprzedaży). Skutek w postaci fikcji złożenia przez dłużnika oświadczenia woli o treści, określonej w wyroku powstanie dopiero z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności. Jednocześnie po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia wierzyciel jest uprawniony do ujawnienia swojego prawa w księdze wieczystej, poprzez dokonanie stosownego wpisu (art. 1048 k.c.). Warto w tym miejscu pamiętać, iż w przypadku przeniesienia użytkowania wieczystego skutek rzeczowy powstanie dopiero z chwilą wpisu wierzyciela w księdze wieczystej, który ma charakter konstytutywny (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2004 roku, IV CK 272/03, LEX nr 176082).